Przejście do szkoły średniej to długo wyczekiwana zmiana – dla jednych ekscytująca, dla innych przerażająca. Jak pomóc uczniom przetrwać pierwsze tygodnie i sprawić, by dobrze poczuli się w klasie i w szkole?
Z artykułu dowiesz się m.in.:
- Jakie zadania stoją przed wychowawcą pierwszej klasy w szkole ponadpodstawowej
- Z czego wynikają trudności adaptacyjne w nowej szkole
- Jak pokonywać problemy adaptacyjne nowych uczniów
Różne oczekiwania uczniów w nowej szkole
Niektórzy sami wybierają szkołę średnią, inni trafiają do niej przypadkiem (np. dlatego, że nie dostali się do wymarzonej szkoły), jeszcze inni dlatego, że tak wybrali ich rodzice. Nic dziwnego, że nastawienie i oczekiwania nastolatków rozpoczynających naukę w nowym miejscu są zróżnicowane.
Niejednakowy jest również stopień ich wiedzy na temat nowej szkoły. Wychowawca nie wie, jakie jednostki znajdą się w klasie i jak będą się zachowywały. Mimo to, powinien solidnie przygotować się na przyjęcie pierwszaków i pomóc im w adaptacji.
Zadania, które warto wyznaczyć sobie do realizacji to przede wszystkim:
· zapoznanie uczniów ze szkołą, jej funkcjonowaniem, normami i instytucjami,
· wzajemne poznanie się uczniów (I faza integracji grupy),
· obniżenie poziomu stresu związanego ze zmianą,
· przedstawienie oferty wychowawczej i edukacyjnej szkoły,
· ustalenie zasad komunikacji uczniów z wychowawcą i nauczycielami,
· wstępne określenie swojego miejsca w klasie i w szkole przez uczniów.
Wymienione zadania można rozpisywać bardziej szczegółowo, w zależności od specyfiki szkoły oraz aktualnych potrzeb uczniów. Można je łączyć i realizować w dowolnej kolejności. Wskazana jest przede wszystkim elastyczność, ponieważ nie ma dwóch takich samych zespołów klasowych.
Warto zwracać uwagę na oczekiwania nowych podopiecznych wobec szkoły, klasy, wychowawcy i nauczycieli. To właśnie one w zderzeniu ze szkolną rzeczywistością są główną przyczyną trudności adaptacyjnych.
Z czego wynikają trudności adaptacyjne
Przejście do szkoły średniej, podobnie jak każda zmiana, jest źródłem stresu. Konieczność odnalezienia się w nowym środowisku łączy się z dojrzewaniem przez duże D. Nawet uczniowie, którzy sami wybrali szkołę i dużo o niej wiedzą, mogą napotkać na trudności adaptacyjne.
· Budynek szkoły wydaje się większy, trudno znaleźć sale lekcyjne, które w dodatku wyglądają inaczej niż w poprzedniej szkole. Trzeba także szybko i sprawnie poruszać się po szkole, aby zdążyć na poszczególne lekcje.
· Nowa klasa oznacza konieczność poznania nowych ludzi i znalezienia swojego miejsca w grupie. Wielu nastolatków ma z tym trudności, ponieważ dojrzewanie może zachwiać poczucie własnej wartości i negatywnie wpływać na samoocenę – jestem brzydki, głupi itp. Pierwsze kontakty są pełne oczekiwań (chcę mieć fajnych kolegów, chcę być lubiany i akceptowany) ale i obaw (może mnie odrzucą, wyśmieją, nie znajdę przyjaciół).
· Nauczyciele to zawsze wielka niewiadoma. Jaki będzie wychowawca? Czy będzie w porządku, czy można mu zaufać? Czego spodziewać się po nauczycielach poszczególnych przedmiotów? Jak się do nich zwracać? To, jak uczniowie odbierają kadrę, zależy nie tylko od pierwszego wrażenia, jakie wywrą na nich nauczyciele, ale także od ich wcześniejszych doświadczeń (pozytywnych lub negatywnych). Nie bez znaczenia jest wykładany przez nauczycieli przedmiot (lubiany-nielubiany, łatwy-trudny, ciekawy-nudny).
· Wymagania są dużo wyższe i to zarówno te edukacyjne, jak i dotyczące zachowania oraz przestrzegania norm. Łatwo podpaść już na początku, więc trzeba się pilnować. Szybkie tempo pracy zmusza do większego wysiłku. Trzeba się wyrobić. Nie można oczekiwać, że nauczyciele będą patrzeć przez palce.
· Dorastanie w połączeniu z wejściem w nowe środowisko bywa bolesne. Jeszcze trochę dzieci, ale jednocześnie już prawie dorośli. Dążenie do niezależności i potrzeba zaznaczenia własnego „ja” zderzają się ze szkolną rzeczywistością: przymusem, tłumieniem indywidualności, rywalizacją, ocenianiem.
Adaptacja uczniów pierwszych klas w szkole ponadpodstawowej krok po kroku
Uczniowie znający swoją wartość, zrównoważeni emocjonalnie, wiedzący czego chcą, którzy świadomie wybrały szkołę średnią, przechodzą proces adaptacji łatwiej i szybciej. Pozostali uczniowie mają trudniej i to właśnie oni będą potrzebowali więcej uwagi i wsparcia ze strony nauczycieli.
Jak ich rozpoznać? Skąd wiedzieć, że mają problemy adaptacyjne? Są wycofani, nieśmiali, nerwowi, mało mówią. Albo przejawiają zachowania nadmiarowe: są głośni, agresywni, roszczeniowi, nonszalanccy, negatywnie odnoszą się do szkoły i tego, co się w niej dzieje. W tej grupie znajdują się nastolatki nieprzystosowane społecznie, prześladowane w poprzednich szkołach, mające trudną sytuację rodzinną oraz uzależnione.
Dlatego w procesie adaptacji, oprócz wychowawcy, muszą uczestniczyć wszyscy nauczyciele, którzy będą pracowali z klasą. Adaptację do życia szkoły prowadzą pedagog szkolny, dyrektor, ewentualnie zaproszeni specjaliści. Nie może oczywiście zabraknąć uczniów klas starszych, którzy wprowadzą pierwszaki w życie szkolne. Proponowane zajęcia adaptacyjne powinny być ciekawe i zróżnicowane.
Najważniejsze są pierwsze dni, bo one tworzą wrażenie, które będzie towarzyszyło uczniom w kolejnych miesiącach. Ważne, aby przedstawiany obraz szkoły odpowiadał rzeczywistości i obejmował wszystkie obszary życia szkolnego. Poczynając od tych najbardziej praktycznych, czyli orientacji w budynku, zasad rządzących szkołą, poznania klasy, wychowawcy i nauczycieli.
Temat nauki, wymagań i oceniania warto podjąć nieco później. Rozmowa o nich już na starcie blokuje komunikację i utrudnia budowanie zaufania, a także podnosi poziom stresu. Oczywiście pierwszaki uczestniczą w lekcjach, ale na początku należy je prowadzić tak, aby rozbudzać w nich ciekawość, pokazywać korzyści płynące z uczenia się danego przedmiotu, aktywizować, proponować atrakcyjne ćwiczenia i w ten sposób wzmacniać ich motywację do nauki.
Wstępna integracja z wykorzystaniem popularnych gier i zabaw
Integracja klasy to jedno z najważniejszych zadań wychowawczych w pierwszym roku pobytu uczniów w szkole – wspomaga tworzenie poczucia wspólnoty i bezpieczeństwa. Jest to złożony proces, który przebiega w czterech fazach:
I – Faza orientacji i zależności
II – Faza oporu, buntu, różnicowania
III – Faza pracy, spójności i konstruktywnej współpracy
IV – Faza końcowa
Na początku roku szkolnego klasa znajduje się w stadium orientacji i zależności – jej członkowie chcą się poznać i odnaleźć swoje miejsce w grupie (faza I). Dlatego zajęcia zazwyczaj zaczynamy od gier i zabaw typu „poznajmy się”. W tym okresie jest to proces dość powierzchowny. Uczniowie w nowej szkole i klasie nie czują się jeszcze na tyle pewnie i bezpiecznie, aby w pełni otworzyć się przed innymi. Obserwują się nawzajem, sprawdzają, jak funkcjonuje grupa i odkrywają (lub tworzą) rządzące nią zasady. Zawierają pierwsze umowy dotyczące norm postępowania. Starają się określić swoją pozycję i przyjmują wybrane przez siebie (lub narzucone przez innych) role grupowe.
Ważne motywy, które mogą wywoływać trudności adaptacyjne to:
· Czy czuję się bezpiecznie w klasie?
· Czy grupa mnie akceptuje?
· Co mogę ujawnić na swój temat?
· Co łączy mnie z innymi członkami klasy?
· Jaką rolę chciałbym pełnić w grupie i czy jest to możliwe?
· Czego oczekuję od grupy?
Warto stosować różnorodne gry i zabawy interakcyjne rozluźniające, rozładowujące napięcie, usprawniające komunikację, energetyzujące. Dobre samopoczucie w klasie sprawia, że uczniowie chętniej przychodzą na lekcje, chcą włączać się do życia szkoły i postrzegają ją jako przyjazne i bezpieczne miejsce.
Zaciekawiać i angażować
Integracja klasy nie może być jedynym celem, bo uczniowie pozostają wtedy w zamkniętej grupie i mają kontakt przede wszystkim z wychowawcą. Jest to oczywiście niezmiernie ważne, ale tydzień szkolny nie składa się wyłącznie z zajęć wychowawczych i integracyjnych.
Podopieczni muszą przecież także uczęszczać na lekcje przedmiotowe, znać swoje prawa i obowiązki. Muszą opanować dużą ilość zadań dydaktycznych, potrafić załatwić coś w szkolnym sekretariacie itp. Organizujmy zajęcia tak, aby umożliwić im zapoznanie się z całokształtem życia szkolnego.
Jak wiadomo, chętniej robimy to, co nas interesuje. Idąc tym tropem, warto proponować pierwszakom takie formy odkrywania szkoły i wzajemnego poznawania się, które ich zaciekawią i zaangażują. Informacje zebrane w ankietach znacznie ułatwiają to zadanie.
Wychowawca wie bowiem, jaki jest skład klasy oraz jakie wątki są dla uczniów najważniejsze. Są oni w pierwszych tygodniach szkoły trochę jak klienci: przychodzą, rozglądają się, oceniają i albo kupią naszą ofertę albo nie. Nie liczmy na to, że z entuzjazmem przyjmą siedzenie i słuchanie wykładów na temat norm i obowiązków. Zamiast tego zaproponujmy im odkrywanie tychże w wybranej przez siebie formie. Udział uczniów klas starszych dodatkowo uatrakcyjni zajęcia, a przy okazji ułatwi pierwszakom nawiązywanie znajomości poza własną klasą i zmniejszy ryzyko wystąpienia fali uczniowskiej.
Aktywności można realizować także na lekcjach przedmiotowych, co jest korzystne zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli. Uczniowie nawiązują relację z prawdziwymi ludźmi, a nie tylko z przedstawicielami systemu szkolnego, zaś nauczyciele oprócz poznania klasy zyskują sposobność zdiagnozowania ich kompetencji i umiejętności przydatnych do nauki przedmiotu.
Unikaj przedstawiania aktywności jako zadań, które uczniowie muszą wykonać i zaliczyć. Pierwsze tygodnie powinny być okresem ochronnym – bez ocen, za to z dużą ilością różnorodnych form pracy zarówno indywidualnych, jak i grupowych, realizowanych w pozytywnej i bezpiecznej atmosferze.
Trochę inaczej niż zwykle
Świat nastolatków jest interaktywny i takie powinny być proponowane zajęcia i zadania. Dobrze, jeśli kojarzą się uczniom z ich życiem pozaszkolnym oraz zainteresowaniami. Dlatego tak ważna jest choćby podstawowa wiedza na temat tego, co lubią robić, jak spędzają czas. Do tych, którzy są w ciągłym ruchu, doskonale będą pasowały zadania wymagające przemieszczania się i wykonywania różnych czynności. Jednostki spędzające większość dnia na czytaniu lub surfowaniu po Internecie chętnie podejmą się wykonania zadań wymagających gromadzenia informacji z wykorzystaniem źródeł pisanych lub komputera. Osoby ekstrawertyczne i towarzyskie lubią działać w grupie, introwertycy co najwyżej w parach. Zatem, dopasowujmy aktywności i formy realizacji poszczególnych zadań do uczniów, a nie odwrotnie.
Oto kilka pomysłów, które zainspirują Cię do tworzenia scenariuszy ciekawych zajęć:
· Blog lub vlog – uczniowie gromadzą informacje na wybrany temat (społeczność szkolna, system oceniania, zajęcia pozalekcyjne, nasi nauczyciele itp.), a następnie piszą teksty lub nagrywają odcinki (np. raz w tygodniu), które prezentują w klasie, w ten sposób zapoznając siebie nawzajem z ważnymi i ciekawymi informacjami oraz nowinkami z życia szkolnego. Warto zarezerwować czas na wymianę poglądów, dyskusję i wyjaśnienie wątpliwości.
· Research – uczniowie badają życie szkolne od kuchni, czyli rozmawiają z nauczycielami i innymi pracownikami szkoły oraz z uczniami klas starszych, aby dowiedzieć się, jak jest w szkole, co jest ważne, na co trzeba uważać, jak przetrwać, gdzie i jak załatwiać rozmaite sprawy itp. Podobnie jak przy blogu/vlogu uczniowie prezentują efekty swojej pracy (w dowolnej formie).
· Puzzle – klasa ma stworzyć mapę życia szkolnego. Poszczególni uczniowie (grupy uczniów) wybierają jakiś obszar, temat itp., a następnie w dowolny sposób gromadzą informacje, które będą potrzebne do stworzenia układanki. Korzystają z listy pytań przygotowanej przez wychowawcę i uczniów klas drugich, którzy pamiętają jeszcze, z czym było im trudno w pierwszych tygodniach pobytu w szkole. Pytania muszą być szczegółowe, czyli zaczynać się od słów takich jak: Gdzie, Kto, Jak często, W jaki sposób itp.
· Challenge – klasa wraz z wychowawcą wybiera temat wyzwania, a następnie dzieli się na grupy (uczniowie mogą także podjąć wyzwanie indywidualnie). Przed przystąpieniem do realizacji należy wyznaczyć sobie cel, np. jeśli tematem jest społeczność szkolna, cele mogą być następujące: „Chcę/Chcemy wiedzieć, co społeczność uczniowska robi dla uczniów”, „Chcę/Chcemy dowiedzieć się, jakie sprawy klasa może kierować do społeczności szkolnej i jak są rozpatrywane”. Wyzwanie kończy się sukcesem, gdy po prezentacji klasa uzna, że cel został osiągnięty.
Nawiązywanie relacji z nauczycielami
Żadne działania pomagające uczniom pokonać problemy adaptacyjne nie przyniosą zamierzonego efektu bez odpowiednich postaw nauczycieli. Samopoczucie pierwszaków w szkole zależy w dużym stopniu od jakości nawiązywanych relacji. Najwięcej czasu inwestujemy w budowanie relacji między uczniami (zajęcia integracyjne) i to jest bardzo ważne. Jeśli członkowie grupy czują się ze sobą (w miarę) dobrze, szkoła wydaje im się mniej obca, a klasa daje wsparcie w trudnych chwilach. Nie zapominajmy jednak, że najtrudniejsza i najbardziej stresująca jest zazwyczaj relacja uczeń-nauczyciel. Jak ją budować? Najlepiej aktywnie włączając nauczycieli we wszystkie działania.
Nauczyciele mogą przyjmować różnorodne role: od uczestników do ekspertów. Mają być blisko uczniów, poznawać ich potrzeby, obawy i opinie. Powinni także dzielić się własnymi doświadczeniami i szczerze mówić o tym, co dzieje się w szkole. Autentyczność, empatia i dialog są podstawą dobrej relacji. Dzięki nim uczniowie szybciej poczują się w szkole „u siebie”, będą lepiej funkcjonowali na lekcjach i zwracali się do nauczycieli ze swoimi problemami.
Artykuł z cyklu: Szczególnie ważne dla wychowawcy
Opracowała:
Beata Wysmułek – pedagog szkolny, na podstawie artykułu Anny Kiełczewskiej- wychowawcy, nauczyciela, trenera rozwoju osobistego, autorki licznych publikacji z zakresu wychowania, pedagogiki i psychologii.