Jak pomóc nieśmiałemu dziecku, jak pracować z nieśmiałym uczniem?

W szkole, obok uczniów, którzy z łatwością nawiązują i utrzymują relacje rówieśnicze, spotykamy również tych, którzy mają problemy z relacjami. Przejawem nieśmiałości są wstydliwość oraz brak pewności siebie i swoich działań. Dziecko z takim problemem, ze względu na zniekształcony obraz własnej osoby i zaniżoną samoocenę często ucieka przed światem. Ten wydaje mu się obcy bowiem niezrozumiały i groźny. W konsekwencji może powodować to zmniejszanie jego aktywności, wycofanie, a nawet izolację. Zauważenie problemu i odpowiednie działania pozwolą uniknąć alienacji i wykluczenia w grupie rówieśniczej. Sprawdź, jak rozpoznać problem ucznia.

Z artykułu dowiesz się m.in.:

  • Co nauczyciele powinni wiedzieć o pracy z uczniami nieśmiałymi i wycofanymi?
  • W jaki sposób przeprowadzić wywiad z rodzicami i zebrać informacje na temat nieśmiałego ucznia?
  • Jak nauczyciel powinien postępować wobec nieśmiałego ucznia?
  • W jaki sposób mobilizować uczniów wycofanych i wstydliwych  do aktywności?
  • O czym pamiętać podczas rozmowy z nieśmiałym uczniem?
  • Do czego może doprowadzić nieśmiałość ucznia?

Diagnoza problemu nieśmiałości

Na efekty działań wychowawczych wpływ będzie miało szybkie zauważenie wycofanego ucznia w zespole klasowym i postawienie właściwej diagnozy. Nauczyciel powinien dokonać wnikliwej obserwacji uczniów w różnych okolicznościach i zdarzeniach społecznych:

  • podczas lekcji,
  • przerw,
  • zajęć pozalekcyjnych,
  • pozaszkolnych itd.

Im wcześniej szkoła zainteresuje się wycofanym dzieckiem, tym większe są szanse na sukces w działaniach wychowawczych.

W sytuacji, gdy nauczyciel zauważy nieśmiałego ucznia w swojej klasie, konieczne jest dotarcie do genezy i podłoża zachowania wychowanka, a także uchwycenie dynamiki zjawiska. Wsparcie nie będzie możliwe bez rzetelnego wywiadu i wglądu w środowiska funkcjonowania dziecka. Szczególne znaczenie ma rozmowa z rodzicami.

O co zapytać rodziców?

Poddając analizie zachowanie ucznia, warto dowiedzieć się, jak w opinii opiekunów funkcjonuje aktualnie i jak funkcjonował wcześniej w poszczególnych środowiskach wychowawczych:

  • w domu,
  • szkole podstawowej,
  • grupie rówieśniczej.

Pomocne na pewno okażą się również informacje:

  • jakie metody wychowawcze preferuje dom rodzinny,
  • czy dziecko budziło swym zachowaniem już wcześniej jakiś niepokój,
  • czy zawsze było spokojne i ciche,
  • czy sprawiało kłopoty wychowawcze, jakiej natury były to problemy i w jakich okolicznościach się pojawiały.

 W pracy z uczniem wycofanym niezwykle ważne jest ustalenie czynników wpływających na kształtowanie postawy bierności oraz wycofania. Za najczęstsze przyczyny utrwalania się u dzieci nieśmiałości można uznać:

  • wygórowane oczekiwania rodziców, nauczycieli lub rówieśników;
  • niedostateczne przyswojenie umiejętności społecznych, na przykład wskutek braku wystarczających ilości kontaktów z rówieśnikami;
  • przykre wspomnienia związane z odrzuceniem, ośmieszeniem;
  • sygnały i emocje przejmowane od rodziców w pierwszych latach życia (uczenie się nieśmiałości);
  • stosowanie ograniczeń, niewłaściwy system kar i nagród;
  • niekonsekwencja w postępowaniu wychowawczym w stosunku do dziecka;
  • negatywne doświadczenia lub brak doświadczeń w wystąpieniach publicznych;
  • przyczyny tkwiące w systemie szkolnym: zbyt duże szkoły, liczne klasy, niepowodzenia szkolne (zarówno w sferze dotyczącej kształcenia, jak i w relacjach z innymi).

Metody pracy z nieśmiałym uczniem w klasie szkolnej

W przypadku wycofanego ucznia bardzo ważna jest postawa nauczycieli wobec podopiecznego. Osobom nieśmiałym z reguły nie udaje się wyrazić tego, co czują i myślą. Dlatego nauczyciel musi być bardzo uważny, spostrzegawczy i otwarty na problem. Należy mieć świadomość, że nieśmiałe dziecko bez wsparcia i pomocy nie ma szans w szkole samodzielnie przezwyciężyć własnych lęków i niepewności.

 Podczas identyfikacji problemu należy brać pod uwagę zarówno zachowanie dziecka, jego aktywność, sposób wypowiadania się, jak i inne komunikaty niewerbalne. Uwagę nauczyciela powinny zwrócić m.in.:

  • trudności mowy, oddychania (słaby głos wskutek napięcia wiązadeł głosowych, często milczenie, gdy inni mówią);
  • szybkie męczenie się, niezręczność ruchów (może występować np. sztywność krępująca swobodę ruchów lub nawet bezruch, podczas gdy inni uczniowie swobodnie wykonują różnorodne, zlecone im czynności);
  • objawy somatyczne: drżenie palców, spocone ręce, nerwowe zaciskanie dłoni, blednięcie bądź czerwienienie się;
  • stan niepewności, niepokoju, zawstydzenia w kontaktach z innymi osobami, lęk przed odrzuceniem oraz zdenerwowanie w nowych sytuacjach, u młodszych dzieci płaczliwość;
  • brak wiary w siebie i swoje możliwości oraz negatywne przekonania na własny temat;
  • skłonność do zamartwiania się i samooskarżania;
  • wolniejsze tempo pracy podczas zajęć, niekiedy przesadna dokładność i precyzyjność podczas różnorodnych realizacji (uczeń kilka razy potrafi sprawdzać pracę i upewniać się, że wykonał zadanie dobrze), brak wiary w to, że zadanie jest dobrze wykonane, skutkuje często nienadążaniem z kolejnymi czynnościami wykonywanymi na lekcjach;
  • w trakcie lekcji dziecko nie zgłasza się, zapytane odpowiada tylko tyle, ile musi, samo ma problem ze zwróceniem się o pomoc, wyjaśnienie lub radę;
  • nieokazywanie intensywnych uczuć, trudności ucznia z przekazaniem tego, co czuje

i myśli;

  • niechęć do opowiadania w sytuacjach spontanicznych o tym, co się wydarzyło i co uczeń przeżywa;
  • bierność i brak inicjatywy w trakcie realizacji różnorodnych działań;
  • izolacja, podczas gdy inni tworzą przyjazne relacje.

Zasady postępowania nauczyciela wobec nieśmiałego ucznia

Niezwykle istotne jest, by nauczyciel, nawiązując jakąkolwiek relację z nieśmiałym uczniem, zawsze uwzględniał następujące zasady:

  • wszelkie działania powinny cechować się delikatnością, dyskrecją i wyczuciem;
  • konieczne jest akceptowanie dziecka takim, jakim jest, by czuło się akceptowane bez względu na to, co samo myśli o sobie;
  • należy zadbać o życzliwy i przyjazny klimat wokół ucznia w klasie i w szkole;
  • ważne jest zdobycie zaufania i nawiązanie dobrego kontaktu z dzieckiem np. poprzez zwracanie się do niego spokojnym, pogodnym i pełnym zrozumienia tonem;
  • nauczyciel musi tak planować pracę, by znajdować dla wychowanka czas w toku lekcji i podczas innych zajęć, uczeń nieśmiały potrzebuje dużo czasu, by oswoić się z nową sytuacją;
  • należy pamiętać o stosowaniu metody wzmocnień pozytywnych, a nie krytyki i uzmysławiania uczniowi jego błędów.

Nauczyciel musi spowodować, by uczeń uwierzył w możliwość przełamania wewnętrznych oporów i zmianę jego sytuacji w szkole. Trzeba doceniać nawet niewielkie osiągnięcia, aby dziecko miało powód do dumy i mogło poprawić swoją samoocenę.

Jak pomóc uczniowi odkryć jego mocne strony? Aby uczeń mógł odkryć swoje atuty, warto:

  • proponować dziecku zadania możliwe do wykonania, zaczynając od łatwych i stopniowo przechodząc do trudniejszych. Na początku mogą być to pozornie proste rzeczy, jak np. wytarcie tablicy, rozdanie pomocy dydaktycznych kolegom w klasie szkolnej itp.
  • stwarzać uczniowi szansę na przeżycie realnych sukcesów (prezentacja zainteresowań np. ciekawych kolekcji na forum klasy lub nawet szkoły, ogłaszanie sukcesów sportowych, prezentowanie ciekawych prac plastycznych na wystawach itd.);
  • zauważać każde, nawet drobne próby podejmowanej aktywności oraz wzmacniać konstruktywne mechanizmy samodzielnego radzenia sobie;
  • odważnie udzielać dziecku publicznie pochwał, podkreślając jego zasługi, sukcesy i osiągnięcia;
  • stosować jasne i czytelne komunikaty, kierowane bezpośrednio: brawo, wspaniale, udało ci się, zobacz, napracowałeś się i są efekty, widzę tu duże twoje zaangażowanie i spory wkład pracy, wynik jest zadowalający itd.

Im więcej uczeń będzie odnosił sukcesów, tym częściej i chętniej będzie dążył do coraz to nowych i trudniejszych celów. Szkoła powinna stwarzać więc jak najwięcej takich sytuacji, w których uczniowie nieśmiali mieliby okazję do samorealizacji. Możliwość zaistnienia w różnych zdarzeniach umożliwia dziecku oswajanie się z zadaniami oraz sprzyja zwiększeniu poczucia pewności i bezpieczeństwa.

Jak pomóc nieśmiałemu uczniowi i mobilizować go do aktywności?

Bardzo korzystne jest, gdy podejmowane przez szkołę działania odnoszą się do wielu płaszczyzn funkcjonowania dziecka, a nauczyciele pełnią rolę wspierającą i mobilizującą ucznia do aktywności m.in. poprzez pomoc w przełamywaniu barier, tworzących się pod wpływem nieśmiałości;

  • dawanie dziecku, jeśli tego potrzebuje, większej ilości czasu na oswojenie się z nową sytuacją czy zadaniem;
  • stwarzanie okoliczności umożliwiających uczniowi opanowywanie swojej nieśmiałości oraz otwarcie na siebie i innych ludzi (można proponować wykonanie dekoracji, gazetek okolicznościowych, a potem proponować udział w bardziej skomplikowanych przedsięwzięciach, np. w inscenizacjach klasowych);
  • eliminowanie – w miarę możliwości – okoliczności, w których dziecko miałoby okazję do izolacji, natomiast aranżowanie takich sytuacji, by uczeń mógł poczuć się w szkole pewniej i bezpieczniej;
  • podsuwanie propozycji udziału w zajęciach i przedsięwzięciach, zachęcanie ucznia do nich, jednak nie w sposób natarczywy;
  • rozwijanie umiejętności komunikowania się oraz działań asertywnych;
  • uczenie dzielenia się z innymi swoimi wartościami, celami, oczekiwaniami;
  • zmniejszanie napięcia i niepokojów związanych z kształtowaniem się obrazu własnej osoby, podnoszenie poczucia własnej wartości, a w razie takiej konieczności wdrażanie działań socjoterapeutycznych, by stworzyć dziecku możliwość poznania swoich mocnych stron (warsztaty, treningi interpersonalne, ćwiczenia socjotechniczne itd.);
  • zorganizowanie pomocy w relacjach z rówieśnikami (np. posadzenie w ławce z odpowiednią osobą, wyznaczanie wspólnych z innymi zadań do wykonania, przydzielanie funkcji, powierzanie znaczących ról);
  • dbanie o to, by ewentualne niepowodzenia nie umacniały niepożądanych cech oraz nie pogłębiały problemu ucznia;
  • uczenie technik radzenia sobie ze stresem i porażkami,
  • przy niepowodzeniach tłumaczenie, że nie zawsze samo dziecko jest winne, tylko cel mógł być źle dobrany do możliwości lub też środki do osiągnięcia celu były niewłaściwe;
  • kierowanie – w razie takiej konieczności – do specjalistycznych form wsparcia, na przykład do psychologa szkolnego lub poradni psychologiczno-pedagogicznej, w celu wyznaczenia adekwatnych kierunków pomocy dziecku lub ewentualnego dodatkowego wsparcia poprzez terapię (np. treningi osobowości).

Przykłady ćwiczeń

Technika nr 1 – ćwiczenie reagowania na stres

Nauczyciel może aranżować różne sytuacje, które sprzyjałyby przećwiczeniu właściwych zachowań i sposobów reagowania. Zajęcia z wychowawcą sprzyjają np. odgrywaniu scenek aktorskich. Dramy pozwalają uczniom wcielać się w różne role, wyzwalać skrywane uczucia, umożliwiają jednocześnie bycie przez moment kimś innym. Ważne jest, aby dobrze przemyśleć proponowane scenki do odgrywania. Chodzi o to, aby nieśmiały uczeń rzeczywiście pozbył się skrępowania i mógł przećwiczyć sytuacje, które na co dzień go przerastają.

W propozycjach kierowanych do wstydliwego ucznia trzeba zawsze zaczynać od scenek prostych, które dziecko będzie potrafiło odegrać i w których poczuje się pewnie. Jeśli nie zrazimy ucznia, z czasem możliwe będzie doskonalenie trudniejszych umiejętności.

Technika nr 2 – zabawy i ćwiczenia relaksacyjne

Dobrym sposobem na to, aby dziecko nieśmiałe poczuło się w szkole lepiej, jest również odwoływanie się do zabaw i ćwiczeń relaksacyjnych. Relaksacja sprawia, że człowiek czuje się odprężony bez względu na sytuację oraz kłopoty, które go dotykają. Warto wybrać kilka ćwiczeń z bogatej oferty i stosować je np. jako przerywniki śródlekcyjne w swojej klasie. Nauczyciel bez trudu i większego wysiłku może wykorzystywać również słuchanie tekstów relaksacyjnych czy też czytanie specjalnie wyselekcjonowanych opowiadań. Bardzo pomocna w technikach relaksacyjnych jest także umiejętność oddychania przeponą.

Wykorzystaj:

Technika nr 3 – śpiew i muzyka

Inną metodą likwidowania napięcia psychicznego i lęku jest stosowanie technik z wykorzystaniem śpiewu i muzyki. Właściwie dobrana do wieku i oczekiwań uczniów muzyka przynosi radość, zadowolenie. Wprawia w pogodny nastrój oraz wcale nierzadko wyzwala spontaniczną i swobodną aktywność dziecka. W młodszych klasach celem odprężenia warto dodatkowo w sposób systematyczny proponować uczniom zajęcia manualne m.in.: lepienie z plasteliny i modeliny, rysowanie czy malowanie. Te formy aktywności nie tylko pozytywnie absorbują uczniów, ale też budują ich pewność siebie, sprawiają, że dzieci stają się dumne ze swych osiągnięć.

Jakie zadania zapisać w programie wychowawczo-profilaktycznym?

Konieczność podejmowania pracy na rzecz niepewnych siebie uczniów należy uwzględniać także w procesie tworzenia programu wychowawczo-profilaktycznego. Zadania przewidziane do realizacji w programach powinny dotyczyć przede wszystkim:

  • kształtowania umiejętności prezentacji siebie;
  • uczenia umiejętności prezentowania własnych myśli, uczuć i opinii;
  • wyrażania uczuć i emocji w różny sposób;
  • odkrywania, jakie uczucia odczuwane są w różnych sytuacjach, nazywania wielorakich uczuć i emocji;
  • nauki uważnego słuchania;
  • współpracy w zespole oraz nabywania umiejętności poprawnego funkcjonowania w grupie;
  • poznawania zasad poprawnej komunikacji oraz uczenia umiejętności negocjacyjnych i przekazywania informacji zwrotnych;
  • rozwijania umiejętności interpersonalnych;
  • rozwijania wyobraźni;
  • budowania pozytywnego obrazu własnej osoby oraz pokonywania własnych ograniczeń;
  • odnajdywania różnic między nieśmiałością a odwagą.

Wyznaczone cele mogą być realizowane poprzez różnorodne zajęcia i zdarzenia wychowawcze. Ważna jest zarówno indywidualna rozmowa z nieśmiałym uczniem, jak i zajęcia organizowane z całą klasą. W działaniach warto wykorzystywać każde zarówno planowane, jak i nadarzające się ku temu okazje, a więc tak poszczególne lekcje szkolne, jak i warsztaty, zajęcia pozalekcyjne czy też konkursy, wystawy, wycieczki, prezentacje.

Na podniesienie efektów działań wychowawczych na pewno wpłynie także stosowanie różnorodnych metod. Warto odwoływać się m.in. do: pogadanek, improwizacji, metod ekspresyjnych, aktywizujących, burzy mózgów, dyskusji. Wszystkie te elementy zachęcają do przełamywania barier i aktywizacji.

Praca z uczniem nieśmiałym bez stosowania taryfy ulgowej

W postępowaniu z nieśmiałym uczniem ważne jest, aby nauczyciel nie zaniżał wymagań i nie dawał dziecku zbyt łatwo taryfy ulgowej. Tego rodzaju pomoc wpływa demobilizująco. Nie zachęca wychowanka do pracy i podejmowania wyzwań, a wręcz przeciwnie, sprzyja utrwalaniu się mechanizmu zdejmowania problemu z własnej osoby oraz przenoszenia go na otoczenie. W takich okolicznościach nie tylko nie stara się on przezwyciężać własnych ograniczeń, ale przeciwnie – ze swojej nieśmiałości może uczynić tarczę obronną. Może okazać się, że przy każdej nadarzającej się okazji będzie oczekiwać pomocy a nawet wyręczania.

Jak rozmawiać i pracować z nieśmiałym uczniem?

W pracy z dzieckiem nieśmiałym bardzo ważna jest uwaga nauczyciela, jego zainteresowanie oraz czas poświęcony na rozmowę. Nie ma nic nieprawidłowego w rozmowie o nieśmiałości. W przypadku młodszych uczniów pytania nauczyciela i próba rozmowy mogą jednak peszyć dziecko. Jeśli tak się dzieje, nie należy robić tego na siłę, lepiej odwołać się do innych metod oddziaływania i cierpliwie pracować na zaufanie. W czasie rozmowy dziecko musi doświadczać poczucia bezpieczeństwa, nie może czuć się oceniane lub krytykowane. Nieśmiałość u dzieci nie wynika z podjęcia przez nie określonej decyzji dotyczącej preferowanych zachowań społecznych. Dlatego w czasie rozmowy nie można pokazywać, że dziecko nie spełnia określonych oczekiwań i ma nauczyć się innego postępowania w poszczególnych sytuacjach społecznych.

 

Przekonaj ucznia, że nie jest sam

Bezpośrednia rozmowa może okazać się szczególnie pomocna w przypadku uczniów starszych. Warto zorientować się, jak nastolatek postrzega siebie oraz jak się czuje w klasie i w szkole. Nieśmiali i wycofani uczniowie zazwyczaj uważają, że są jedynymi osobami, które borykają się z tym problemem. W rozmowie dobrze jest uświadomić im, jak powszechna jest nieśmiałość i jak wielu ludziom udało się ją przezwyciężyć. Można odwołać się tu do przykładów osób, które dziecko zna np. z najbliższego otoczenia lub też znanych aktorów, sportowców, bohaterów filmowych itd. Szczera rozmowa oraz wymiana informacji są dobrym sposobem na to, by uczeń poczuł się dużo pewniej. Warto uświadomić dziecko, że wychodząc do ludzi, można mieć przyjaciół, odczuwać większą radość z życia, cieszyć się szkołą oraz czasem spędzonym z rówieśnikami.

Rozmowa nie może być krępująca

Uczniowie reagują na intencje nauczyciela. W wyniku poświęcania im uwagi oraz dzięki rozmowie czują się ważne i potrzebne. Dowiadują się także, że ich problemy, myśli
i działania nie są bez znaczenia. Ważne jest, by indywidualna rozmowa z uczniem miała nieskrępowany charakter. Nauczyciel w tym celu może podejmować różne tematy                          w zależności od okoliczności i sytuacji.

Konwersacja może dotyczyć pogody, oglądanych obrazków, obejrzanych filmów czy też samopoczucia lub zdrowia dziecka. Ważne jest, by nauczycielowi udało się zachęcić ucznia do dialogu. Z czasem warto prowokować do wspólnych opowieści np. podczas przerw. Taki trening inicjowany przez nauczyciela i powtarzany w miarę możliwości, kształtuje umiejętności przełamywania barier. Stwarza również podstawy do pozytywnej, publicznej ekspozycji dziecka podczas lekcji czy zajęć szkolnych.

Do czego może doprowadzić nieśmiałość ucznia?

Nieśmiałość często pociąga za sobą całą gamę negatywnych skutków, szczególnie jeśli w porę nie zapanuje się nad problemem. Ignorancja słabości ucznia lub nieodpowiednie traktowanie go przez nauczyciela powodują utrwalenie niewłaściwych postaw i rozwijanie się nieprawidłowości na wielu płaszczyznach funkcjonowania dziecka.

Nieśmiałość może prowadzić do:

1. zakłóceń w sferze poznawczej, czyli:

  • wpływać na percepcję ucznia – jest ona często osłabiona i zaburzona, w zachowaniu dziecka obserwować można zwolniony sposób reagowania intelektualnego, wolniejsze myślenie, kojarzenie, niedokładność w realizacjach zadań;
  • stwarzać pozory obniżonej sprawności intelektualnej;
  • utrudniać koncentrację i myślenie;
  • stwarzać potrzebę większej ilości czasu niż potrzebują rówieśnicy, na opanowanie nowych zadań i ich rozwiązanie;
  • wpływać na niewykorzystywanie przez uczniów w pełni swoich możliwości intelektualnych – nie zgłaszają się do odpowiedzi nawet, gdy mają wystarczający zasób wiedzy;
  • wpływać na osamotnienie i powodować przez to złe samopoczucie w szkole, co                   z kolei może skutkować niechęcią do nauki i osiąganiem wyników poniżej możliwości;
  • wpływać na powtarzające się niepowodzenia powodujące brak motywacji do pracy                 i wysiłku intelektualnego,

2. problemów w sferze emocji i uczuć co powoduje:

  • poczucie ciągłego lęku i zagrożenia – głównie ze względu na obawę przed negatywną oceną ze strony innych osób;
  • nieadekwatne do sytuacji reakcje: płacz, zacinanie się, milczenie;
  • nieumiejętność zawierania bliższych kontaktów, przyjaźni;
  • utratę wiary w siebie i swoje możliwości;
  • nerwowość, złośliwość jako odpowiedź na porażki i niepowodzenia.

3. problemów w sferze społecznej jako najdokuczliwszego skutku nieśmiałości.

Brak zrozumienia i utrzymujące się problemy ucznia doprowadzają ostatecznie do poważnych zakłóceń w funkcjonowaniu społecznym. Niepewność i nieśmiałość powodują w kontaktach z innymi odrzucenie, samotność, rozczarowanie. Nieśmiałość utrudnia bowiem relacje interpersonalne, powoduje skrępowanie i nieuzasadniony lęk przed ludźmi. Młody człowiek nie nawiązujący w szkole interakcji z innymi oraz pozbawiony wsparcia, z dnia na dzień staje się coraz bardziej wyobcowany.

Jeśli impasu nie uda się przerwać, pozycja ucznia w grupie rówieśnicze systematycznie słabnie. Nie jest on wybierany jako partner do przedsięwzięć, często zostaje odrzucany w grach zespołowych, nie ma przyjaciół w klasie, ani na podwórku. W skrajnych przypadkach może pełnić rolę tzw. „kozła ofiarnego”.

Początkowo rówieśnicy nawet mogą starać się wychodzić z inicjatywą do nieśmiałego kolegi, jeśli jednak kilkakrotnie ich propozycje zostaną odrzucone, z czasem zniechęceni rezygnują ze starań. Zmęczeni ciągłym proszeniem i zachęcaniem, ostatecznie przestają odczuwać potrzebę integracji z niezainteresowanym w ich ocenie kolegą. Taka sytuacja powoduje, że dziecko staje się nieatrakcyjne dla pozostałych, jego udział w życiu klasy, czy określonej grupy jest znikomy i nie satysfakcjonuje żadnej ze stron. Uczniowie tacy nie występują z własną inicjatywą w żadnej dziedzinie. Szczególnie wyraźnie daje się to zauważyć podczas zajęć szkolnych.

Opracowała:

Beata Wysmułek na podstawie artykułu z portalu oświatowego epedagogika.

Opublikowano w dniu