Najważniejszym zadaniem dla nauczycieli jest pamiętanie o tym, że uzdolnienia uczniowskie mogą obejmować różne dziedziny ich aktywności, a każda grupa tych uzdolnień jest ważna i należy jej poświęcić wysiłek, planując wsparcie zarówno w czasie zajęć lekcyjnych, jak i pozalekcyjnych.
Co mówi prawo?
W rozporządzeniu z 9 sierpnia 2017 roku w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach znajduje się regulacja:
§ 2. 1. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w przedszkolu, szkole i placówce polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w przedszkolu, szkole i placówce, w celu wspierania potencjału rozwojowego ucznia i stwarzania warunków do jego aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym.
2. Potrzeba objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną w przedszkolu, szkole i placówce wynika w szczególności: (…)
5) ze szczególnych uzdolnień.
Zapis ten obliguje wszystkich nauczycieli do prowadzenia rozpoznania uzdolnień uczniów,
a w przypadku ich stwierdzenia do podjęcia działań wspierających rozwój uzdolnień oraz zaspokajających potrzeby uczniów ze szczególnymi uzdolnieniami.
Uzdolnienie niejedno ma imię
Uzdolnienia uczniów mogą obejmować różne dziedziny ich aktywności, czasem ich uzdolnienia z różnych dziedzin mogą się przenikać. Przykładowo uczeń uzdolniony matematycznie może również wykazywać uzdolnienia artystyczne.
Definicja edukacyjna dzieci zdolnych i utalentowanych przyjmuje, że osiągają one dobre wyniki przynajmniej w jednej z następujących dziedzin:
1. Ogólne zdolności intelektualne:
- związane są z poziomem inteligencji,
- związane z podejmowaniem trafnego rozumowania w różnych dziedzinach,
- rozwiązywanie trudnych i skomplikowanych zadań z wykorzystaniem pamięci roboczej.
2. Specyficzne zdolności akademickie:
- uzdolnienia związane z wiedzą akademicką,
- mogą być ograniczone do określonego przedmiotu (np. geografia) lub grupy przedmiotów (np. humanistyczne),
- w dziedzinach wiedzy niezwiązanych z uzdolnieniami mogą występować znaczne trudności.
3. Zdolności artystyczne i sceniczne:
- mogą dotyczyć koordynacji i pamięci ruchowej, słuchu muzycznego,
- mogą się przejawiać uzdolnieniami w zakresie wykorzystywania kolorów, przestrzeni, odwzorowywania na płaszczyźnie trójwymiarowej przestrzeni, projektowania.
4. Umiejętności psychomotoryczne:
- obejmują sprawność fizyczną zarówno w zakresie motoryki dużej, jak i małej oraz koordynacji,
- są szczególnie wykorzystywane na zajęciach wychowania fizycznego, techniki, ale również na zajęciach laboratoryjnych wymagających precyzji.
5. Twórczy i produktywny sposób myślenia:
- obejmuje zdolność do produkowania nowych pomysłów, rozwiązań, odpowiedzi na pytania, koncepcji, sposobów artystycznego prezentowania rzeczywistości,
- uczniowie często szukają nowych dróg, niechętnie powielają pomysły innych, zastanawiają się, co nowego można zrobić z uzyskaną wiedzą lub umiejętnościami,
- uczniowie niechętnie podporządkowują się ogólnie przyjętym ustaleniom lub rozwiązaniom bez próby przetwarzania w oryginalny sposób.
6. Umiejętności przywódcze:
- obejmują umiejętności organizacyjne, które mogą być cennym wsparciem dla nauczyciela,
- uczeń z takimi uzdolnieniami łatwo zapali w zespole uczniów entuzjazm do podjęcia działań (oczywiście zarówno sprzyjających procesowi uczenia się, jak i utrudniających ten proces).
Uzdolnienia uczniów można oczywiście dzielić na różne grupy zależnie od tego, jakie spojrzenie specjalistów zajmujących się tym problemem będzie nam szczególnie bliskie. Jednak najważniejszym zadaniem dla nauczycieli jest pamiętanie, że uzdolnienia uczniowskie mogą obejmować różne dziedziny ich aktywności, każda grup tych uzdolnień jest ważna i należy jej poświęcić wysiłek, planując wsparcie zarówno w czasie zajęć lekcyjnych, jak i pozalekcyjnych. Nie należy ograniczać działań wspierających tylko do uzdolnień akademickich, mając tylko na uwadze udział uczniów w konkursach przedmiotowych, czy olimpiadach.
System rozpoznawania szczególnych uzdolnień w szkole
W celu wyłonienia różnorodnych uzdolnień uczniów w szkole powinny być przemyślane i ustalone działania nauczycieli współpracujących ze sobą w prowadzeniu takiego rozpoznania. Sposoby rozpoznawania szczególnych uzdolnień przez poszczególnych nauczycieli to:
- obserwacja pedagogiczna,
- diagnoza pedagogiczna,
- analiza wytworów uczniowskich,
- analiza uzyskiwanych wyników przez uczniów zarówno na zajęciach lekcyjnych, jak i pozalekcyjnych,
- informacja o udziale uczniów w zajęciach pozaszkolnych i uzyskiwanych efektach,
- rozmowa z uczniem i rodzicem,
- arkusz nominacji nauczycielskich, rówieśniczych i rodzicielskich oraz samoocena ucznia.
Nauczyciele powinni zbierać informacje na temat możliwości i potrzeb ucznia w różnych obszarach jego aktywności. Ważnym elementem jest dokumentowanie zaobserwowanych elementów poprzez bezpośredni opis tego, co widzieli, a nie interpretację zaobserwowanych zachowań, predyspozycji, ale również trudności i barier wpływających na ujawnianie się potencjalnych uzdolnień w postaci konkretnych zdolności. Stąd warto w zespołach nauczycielskich przedyskutować sposób i zakres prowadzenia oraz notowania obserwacji prowadzonych przez poszczególnych nauczycieli.
Gdy uczeń posiada zdolności w określonych obszarach i ma potencjał twórczy, ale brakuje mu chęci do podejmowania działań, nauczyciele uzyskują informację, iż uczeń ma potencjał w określonych obszarach, ale niestety nie wykorzystuje go – mamy wtedy do czynienia z osobą tylko potencjalnie utalentowaną. Takie sytuacje zdarzają się uczniom zdolnym i określane są jako syndrom nieadekwatnych osiągnięć. Często mówi się o tych uczniach, że są zdolni, ale leniwi. Tymczasem ich brak motywacji może być spowodowany np. silnym poczuciem lęku, małą wiarą we własne możliwości, nadmiernym naciskiem rodziców na osiąganie sukcesu, wpływem rówieśniczym.
Uczeń zaangażowany i uzdolniony, ale działający odtwórczo, posiadający niskie możliwości twórcze, będzie miał dobre oceny, ale nie będzie wykazywał się twórczym myśleniem, nie będzie potrafił proponować oryginalnych rozwiązań. Uczniowie z tej grupy powielają wyuczone schematy, poruszają się po ścieżkach wyznaczonych przez innych uczniów lub nauczyciela.
Kolejną grupę mogą stanowić uczniowie zaangażowani i twórczy, lecz bez niezbędnych zdolności. Przykładem są uczniowie, którzy tworzą dużo i chętnie, ale poziom wykonania ich dzieł jest co najmniej przeciętny.
Gdy w wyniku obserwacji wstępnej uda nam się rozpoznać ucznia utalentowanego, warto porozmawiać o tym z innymi nauczycielami. Kolejnym krokiem będzie doprecyzowanie wyników obserwacji poprzez zastosowanie innych metod i sposobów rozpoznania.
Arkusz nominacji możemy wykorzystać zarówno do rozpoznania poszczególnych elementów talentu, jak również rozpoznając specyficzne uzdolnienia akademickie.
Diagnoza pedagogiczna to rozpoznawanie, na jakim poziomie uczeń spełnia wymagania wynikające z podstawy programowej. Prowadzona jest poprzez kartkówki, dłuższe prace pisemne (wypracowania, testy, sprawdziany), odpowiedzi ustne, realizację projektów edukacyjnych.
Czasem połączona jest z analizą wytworów uczniów, jeśli prace te są zaplanowane przez nauczyciela w celu sprawdzenia, na jakim poziomie uczeń spełnia wymagania wynikające z podstawy programowej. Do planowania działań ucznia można korzystać z poziomów wymagań i kategorii celów B. Niemierko lub taksonomii Blooma. Nauczyciel tworzący zadania dla ucznia z określonego poziomu taksonomicznego rozpoznaje możliwości ucznia w obszarze realizacji treści podstawy programowej. Uczeń, który nie tylko wie i rozumie, ale jeszcze stosuje wiedzę, potrafi ją analizować, dokonywać syntezy i analizy, a dodatkowo przeprowadzać ocenę, tworzyć nowe konstrukcje, wykorzystując zdobytą wiedzę i umiejętności to uczeń, który powinien otrzymać wsparcie ze względu na swoje szczególne uzdolnienia.
Dodatkowo źródłem informacji będzie uczeń i jego rodzice, których warto włączyć zarówno w rozpoznanie uzdolnień, jak również w ocenę efektów udzielanego wsparcia.
Szkolny system wsparcia ucznia zdolnego
Podczas spotkań zespołu powinniśmy zebrać spisane informacje na temat funkcjonowania ucznia. Nie ma żadnego obligatoryjnego dokumentu wynikającego z zapisów prawa, dlatego zaproponowaną poniżej formę należy traktować tylko jako propozycję, pomysł do przyjęcia lub modyfikacji i dostosowania do potrzeb swojej placówki.
Rozpoznanie w zakresie szczególnych uzdolnień
Karta będzie poszerzana o kolejne elementy każdorazowo, kiedy zostanie dokonana ocena efektywności podejmowanych działań wspierających.
Organizacja wsparcia ucznia zdolnego
Wsparcie może być zorganizowane na różnych poziomach:
- zaangażowanie uczniów zdolnych w prowadzenie lekcji, uczynienie ich asystentami przedmiotowymi,
- opracowywanie przez uczniów tematyki wprowadzającej do lekcji lub poszerzającej realizowane treści i przedstawianie ich innym uczniom,
- proponowanie prac domowych dla uczniów chętnych,
- proponowanie dodatkowych zadań dla uczniów, którzy wykonają obowiązkową część testu,
- proponowanie zadań dodatkowych lub projektów edukacyjnych do wykonania dla chętnych uczniów,
- umożliwienie uczniom samodzielnego zaproponowania tematyki projektów edukacyjnych, które chcieliby realizować,
- różnicowanie poziomu trudności wykonywanych przez uczniów zadań lub poszerzanie zakresu treści realizowanych na zajęciach,
- projektowanie zajęć uwzględniających różne aktywności poznawcze uczniów oraz ich preferencje sensoryczne,
- modyfikowanie programów nauczania poprzez wzbogacenie o treści, eksperymenty, doświadczenia lub projekty umożliwiające rozwijanie uzdolnień uczniowskich,
- opracowanie indywidualnego planu rozwoju dla ucznia zdolnego razem z nim, ustalenie tematyki, form, terminów realizacji programu,
- udział we współpracy z różnymi instytucjami w pracach badawczych, eksperymentach, projektach, związanych z zainteresowaniami uczniów, inspirowanie uczniów do własnych poszukiwań, znajdowania indywidualnych form samodoskonalenia,
- położenie większego nacisku na myślenie twórcze niż odtwórcze,
- dostosowanie przez nauczyciela skutecznych metod i form pracy do predyspozycji i uzdolnień.
Wsparcie dodatkowe poza schematem klasowo-lekcyjnym:
- udział ucznia w zajęciach rozwijających uzdolnienia,
- zaproponowanie uczniowi indywidualnych konsultacji w celu wspierania jego szczególnych uzdolnień,
- wprowadzenie spotkań tutoringu rozwojowego dla uczniów,
- opracowanie indywidualnego programu nauczania,
- organizacja indywidualnego toku nauki,
- nawiązanie współpracy z jednostka naukową.
Opracowała Beata Wysmułek
na podstawie publikacji p. Urszuli Grygier, doradcy metodycznego, rzeczoznawcy MEN, edukatora oraz trenera w oświacie.