Jak nauczyciel może zapobiegać i przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu?

Ogólnopolskie badanie dobrostanu zawodowego nauczycieli przeprowadzone w 2023r.  pod kierownictwem dra Mateusza Paligi  pokazało, że większość nauczycieli odczuwa swoje zaangażowanie w pracę, jako bardzo wysokie. To z kolei sprzyja wypaleniu zawodowemu. Wyniki badania wskazują, że wśród ogólnych objawów wypalenia zawodowego w tej grupie zawodowej dominuje wyczerpanie – aż 36,88 respondentów wskazało, że odczuwa je często. Dlaczego wypalenie zawodowe dotyka właśnie nauczycieli? W jaki sposób nauczyciele mogą chronić zdrowie psychiczne? Czy da się efektywnie przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu?

Czym jest wypalenie zawodowe?

Nauczyciele to grupa zawodowa zaangażowana w swoją pracę zarówno emocjonalnie, intelektualnie, jak i czysto fizycznie. Funkcjonują w hałaśliwym środowisku pełnym dziecięcych emocji, na które nieustannie reagują – pocieszają, interweniują, pomagają poradzić sobie ze stresem, złością, lękiem.

Nauczyciele są często również odbiorcami sprzecznych oczekiwań różnych grup społecznych – rodziców i uczniów, innych członków społeczności szkolnej. Konfrontują się z niezadowoleniem dorastającej młodzieży, której wyzwaniem rozwojowym jest bunt przeciwko starszemu pokoleniu. Każdego dnia występują publicznie, a ich działania wystawiane są na ciągłą ocenę. Eksploatują swój głos i ciała, często będąc w nieustannym ruchu.

Ich zadania nie ograniczają się przecież do przekazywania wiedzy. Oczekiwane jest od nich również wychowywanie dzieci i młodzieży, reagowanie na ich indywidualne potrzeby, udzielanie pomocy i wsparcia w trudnościach. Trudno przywołać inny zawód, którego zakres działań jest tak szeroki i różnorodny. A przy tym podlega tak wysokim oczekiwaniom społecznym.

Pojęcie wypalenia zawodowego zostało opracowane w 1974 roku przez psychiatrę Herberta Freudenbergera. To stan wyczerpania fizycznego, emocjonalnego i intelektualnego, którego głównym objawem jest poczucie chronicznego zmęczenia. Dotyka zwłaszcza przedstawicieli zawodów, które wymagają intensywnego kontaktu z innymi ludźmi. Wśród zawodów wysokiego ryzyka można wymienić nauczycieli, pedagogów, psychologów, pielęgniarzy i lekarzy. To zawody, w których oczekiwania społeczne są wysokie i czasem nieadekwatne, pojawia się presja czasu, wymagana jest ciągłą elastyczność i bardzo różnorodne kompetencje – wiedzy, umiejętności interpersonalne, sprawne zarządzanie kryzysami, wysoka zdolność radzenia sobie ze stresem.

Najczęstsze oznaki wypalenia zawodowego

W momencie przeciążenia obowiązkami i oczekiwaniami, przy niskim poziomie wsparcia społecznego mogą pojawić się objawy wypalenia zawodowego, takie jak:

  • poczucie chronicznego zmęczenia i znużenia,
  • poczucie bezradności,
  • spadek poziomu koncentracji uwagi,
  • wyższa męczliwość w sytuacjach wysiłku umysłowego,
  • utrata poczucia satysfakcji z wykonywanej pracy mimo odnoszonych sukcesów,
  • zniechęcenie do podejmowania nowych działań,
  • niechęć do chodzenia do pracy,
  • wycofanie z relacji społecznych w pracy, unikanie konfrontacji z innymi w sytuacjach trudnych,
  • negatywna postawa wobec innych osób,
  • wzmożone i ciągłe poczucie niepokoju, napięcia,
  • drażliwość,
  • obniżony nastrój, apatia.

Obserwuje się również wtórne objawy – problemy ze snem, z apetytem, różnorodne symptomy psychosomatyczne, takie jak bóle głowy, bóle brzucha, rozstroje żołądka, nudności. Tego typu kłopoty związane są z wysokim poziomem stresu w przebiegu procesu wypalenia zawodowego.

Wypalenie zawodowe a staż pracy nauczyciela

Czy ryzyko wypalenia zawodowego rośnie wraz ze stażem pracy? Niekoniecznie. Najczęściej objawy tego zespołu pojawiają się po trzecim roku pracy zawodowej, a przed szóstym. Wracają również po dziesięciu latach aktywności zawodowej. Nie jest to jednak reguła. Zdarza się, niestety coraz częściej, że objawy wypalenia zawodowego pojawiają się już po roku pracy.

Wiele zależy od tego, jaka jest kultura organizacji, w której pracuje nauczyciel. Choć w procesie wypalenia zawodowego nauczycielom może być trudno zauważyć zewnętrzne czynniki, które wpłynęły na ich obecny stan. Trudności emocjonalne powodują różnego rodzaju myśli na temat własnej skuteczności. W procesie wypalenia zawodowego mogą pojawić się przekonania, takie jak: jestem beznadziejny, nie potrafię sobie poradzić z drobnymi sytuacjami, uczniowie mnie nie lubią i nie szanują, inni radzą sobie lepiej, nie mam siły, najchętniej bym został w domu, niech mnie zwolnią i wszystkim będzie lepiej etc.

Tego typu reakcje mogą być jednak psychiczną odpowiedzią na to, co dzieje się w środowisku zawodowym konkretnej osoby. Jeśli w szkole panuje napięta atmosfera, nauczyciele są poddawani ciągłej krytyce, brakuje im wsparcia, czują stres w kontakcie z przełożonymi, są bardziej narażeni na ryzyko wypalenia zawodowego.

Wypalenie zawodowe nie pojawia się, gdy kompetencje nauczyciela są zbyt niskie, ale gdy oczekiwania i presja wobec nich są zbyt wysokie.

W jaki sposób można przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu?

Ogromnie ważna jest komunikacja w szkole. Im łatwiej o otwarty dialog, w którym uwzględnione są potrzeby wszystkich rozmówców, tym niższy poziom napięcia w środowisku. Wypalenie zawodowe nie jest jedynie problemem konkretnego nauczyciela – to zjawisko, które pokazuje na trudności w całym systemie. Objawy jednostki często świadczą o szerszym zakresie trudności. Na przykład nieadekwatnej, nadmiernej presji, stresie, trudnościach komunikacyjnych i braku wsparcia.

Ważne w przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu są:

  • wydarzenia, projekty, spotkania integracyjne, które służą pogłębieniu relacji pracowników, lepszemu poznaniu się, poprawie komunikacji i jakości współpracy pomiędzy nimi,
  • opracowanie sposobu przekazywania informacji zwrotnej w sposób niezagrażający i konstruktywny,
  • dbanie o zdrowie psychiczne nauczycieli poprzez zapraszanie ich na warsztaty profilaktyczne, rozwijające umiejętności regulacji stresu, radzenia sobie z emocjami, poprawiające komunikację pomiędzy nimi,
  • stworzenie sieci wsparcia dla nauczycieli w trudnych momentach, np. w sytuacjach kryzysowych związanych z uczniami, kontaktem z rodzicami, w konfliktach w środowisku nauczycielskim i innym, np. konsultacje z psychologiem szkolnym, grupy wsparcia koleżeńskiego i wymiany doświadczeń, korzystanie z oferty poradni psychologiczno-pedagogicznych, organizacji pozarządowych czy centrum doskonalenia nauczycieli,
  • zapewnianie nauczycielom możliwości koleżeńskiej interwizji, czyli omówienia trudności zawodowych z innym nauczycielem, wymiany doświadczeń i uzyskania wsparcia,
  • stałe monitorowanie samopoczucia nauczycieli poprzez regularne rozmowy i ankiety badające nastrój i stosunek do pracy.

Co może robić nauczyciel, by zadbać o swoje zdrowie psychiczne i zapobiegać wypaleniu zawodowemu?

Społeczeństwo oczekuje od nauczycieli, że będą ekspertami w swojej dziedzinie. Jednocześnie daje im niskie przyzwolenie na popełnianie błędów i przyznawanie się do trudności. A właśnie akceptacja dla trudności jest kluczowa w przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu. Im więcej przestrzeni do dzielenia się kłopotami z innymi, tym łatwiej jest poradzić sobie z napięciem i stresem.

Pierwszym krokiem jednak jest zauważenie niepokojących symptomów. Jeśli nauczyciel czuje, że towarzyszy mu ciągłe zmęczenie, zmienia się jego stosunek do szkoły, uczniów i współpracowników, wzrasta poziom napięcia i trudno o satysfakcję, to znak, że dzieje się coś złego.

Drugim krokiem jest ujawnianie trudności. Wielu nauczycieli długo utrzymuje swoje problemy w tajemnicy. Powody są różne – pojawia się wstyd, lęk przed krytyką z powodu okazania słabości, zbagatelizowaniem, ośmieszeniem. Czasami przyczyną tendencji do tłumienia uczuć i ukrywania ich jest przekonanie, że z kłopotami trzeba radzić sobie samemu. Rozmowa o emocjach i prawdziwym stosunku do pracy z kimś zaufanym jest drogą do obniżenia napięcia. Już sam fakt bycia wysłuchanym, zaakceptowanym ze swoimi słabościami to wspierające doświadczenie.

Następnie warto zastanowić się, co aktualnie wzmacnia poczucie wyczerpania i inne objawy wypalenia zawodowego. Czy to nadmierne poczucie odpowiedzialności? Stres i presja panująca w środowisku pracy? Ciągła rywalizacja? Być może pojawiły się wyzwania, którym trudno sprostać bez wsparcia i dodatkowego szkolenia? Warto zadać sobie pytanie, czy coś da się zmienić od razu. Z kim o tym porozmawiać? Czy w szkole jest ktoś, kto mógłby wesprzeć nauczyciela w kryzysie? Co można odpuścić od razu? Czy zgłoszenie poczucia przeciążenia może sprawić, że coś zmieni się w całym środowisku szkolnym? Warto pamiętać, że proces wypalenia zawodowego nauczyciela to często objaw problemu całego środowiska pracy.

Nie da się zadbać o siebie bez odpoczynku. Wypalenie zawodowe to proces, który odbiera radość z chwil beztroski. Odpoczywanie może kojarzyć się z poczuciem winy, z zaniedbywaniem obowiązków. Nic bardziej mylnego. Zabawa i odpoczynek należą do podstawowych potrzeb każdego człowieka. Warto przyjrzeć się swojemu codziennemu rytmowi i sprawdzić, ile realnie czasu poświęcone jest na relaks.

Wypalenie zawodowe jest procesem, który często wymaga interwencji psychologicznej. Konsultacja z psychologiem może być krokiem do tego, by zdecydować o dodatkowym wsparciu – sesjach wspierających lub pogłębionej psychoterapii. Rozmowa ze specjalistą pomoże określić, czy rzeczywiście toczy się proces wypalenia zawodowego. Podobne objawy mogą towarzyszyć depresji czy zaburzeniom adaptacyjnym lub lękowym. Skorzystanie z zewnętrznej pomocy to szansa na odzyskanie zaburzonego poczucia bezpieczeństwa, odbudowanie stabilnej samooceny i przestrzeni do tego, by kontynuować pracę zawodową.

Praca nad powrotem do psychicznego dobrostanu to długi proces. Nierzadko wymaga czasu, przestrzeni, wsparcia zarówno w otoczeniu zawodowym, jak i rodzinnym. Często pomocna jest psychoterapia i pomoc psychiatryczna.

Wypalenie zawodowe  dotyka pracowników w każdym miejscu pracy

Wypalenie zawodowe może spotkać absolutnie każdego. Nie świadczy o tym, jakim pracownikiem jest nauczyciel, jakie są jego kompetencje i zasoby. Nadmierna, nieadekwatna do możliwości odpowiedzialność, wysokie oczekiwania innych, poczucie presji, brak wsparcia w otoczeniu to cała konstelacja czynników, która może doprowadzić do wypalenia zawodowego. Ogromnie ważna jest natychmiastowa pomoc – otoczenia, które zauważa trudność nauczyciela oraz gotowość do przyjęcia wsparcia osoby, która zmaga się z cierpieniem.

Podobne artykuły:

 Na podstawie artykułu Natalii Perek opracowała Beata Wysmułek – pedagog szkolny.

Opublikowano w dniu